Onderstaand verhaal sprak ik uit uit op Kerstavond 24 december 2014 in de Stadshartkerk. Het was een programma van een uur waarin muziek, verhaal, beelden en poezie elkaar afwisselden. Door de muziek-filmpjes tussendoor te bekijken krijg je een idee van de flow waarin het verhaal werd gebracht.

‘Driving home for christmas’: één van de kerstklassiekers die de afgelopen tijd vast weer door de radiozenders galmde. Het maakt zo’n warm gevoel in je los. Het plaatje met sneeuw, lichtjes en iets van een ultieme kerstsfeer. Luisterend naar ‘Driving home for Christmas’ moest ik denken aan Jozef. Jozef is onderweg met Maria naar hun ‘thuis’. Vanwege een administratieve gebeurtenis moesten ze terug naar waar ze vandaan kwamen; Bethlehem! Het overviel het stel nogal, want Maria is hoogzwanger. Een reis van bijna 170 kilometer te voet kwam bijzonder slecht uit. Het klinkt als een script van zo’n kerstfilm: het hele land komst steeds meer in de kerstsfeer, iedereen gaat naar huis door de verse sneeuw om Kerst te gaan vieren. Maar jij, jij zit nog diep in de moeilijkheden en er moet nog van alles gebeuren wil het een gelukkige kerst worden. Misschien zit je hier ook wel met het idee: ik weet niet waarom ik hier zit, want er moet nog veel gebeuren voor dat ik Kerst kan gaan vieren. In de film komt dan altijd net op tijd alles goed. Merry christmas. Zo gaat het verhaal van Kerst ook: Jozef en Maria moeten een lange reis maken en vinden uiteindelijk toch nog een bescheiden onderkomen en de baby kan komen: welkom Jezus!
Wij zoomen nu in op die turbulente tijd die vooraf gaat aan de ‘happy kerststalscene’. Het is een wonder dat het Kerst is geworden en dat Jezus ligt in een voerbak met een moeder erbij én een vader! Jozef is nl. de man die geen vader wordt van zijn eigen kind.  Het had niet veel gescheeld, of Jozef was er niet bij geweest. Hoe zit dat?

Dit is het verhaal over de geboorte van Jezus Christus.Maria zou trouwen met Jozef, dat was afgesproken. Maar nog voordat ze getrouwd waren, werd Maria zwanger, door de heilige Geest. Jozef was een goed mens. Hij dacht: Ik kan niet met Maria trouwen, want ze is zwanger van een ander. Ik moet haar wegsturen. Maar dat zal ik in het geheim doen, anders zullen de mensen haar behandelen als een slechte vrouw.
Toen kreeg Jozef een droom. In die droom zag hij een engel van de Heer, die zei: ‘Jozef, nakomeling van David, luister! Je kunt rustig met Maria trouwen. Want het kind dat zij verwacht, is van de heilige Geest. Maria zal een zoon krijgen. Je moet hem Jezus noemen. Hij zal zijn volk redden, hij zorgt ervoor dat al hun zonden vergeven worden.’ Dat moest allemaal zo gebeuren, want in het boek van de profeet Jesaja staan deze woorden van God: «Een jonge vrouw die nog maagd is, zal zwanger worden. Ze zal een zoon krijgen, en hij zal Immanuel genoemd worden.» De naam Immanuel betekent: God is bij ons. Toen Jozef wakker werd, deed hij wat de engel van de Heer tegen hem gezegd had. Hij trouwde met Maria. Maar ze sliepen niet met elkaar voordat haar zoon geboren werd. En Jozef noemde hem Jezus.

Jozef en Maria zijn officieel verloofd, en ze wonen niet bij elkaar voordat ze gaan trouwen. Ze slapen nog niet met elkaar. Je kan je wel iets voorstellen bij Jozefs blik als hij hoort dat Maria zwanger blijkt te zijn, maar niet van hem. Een familiedrama van formaat! Jozefs eerste aanname moet zijn geweest: ‘Maria is met een ander geweest.’ Kun je de schok, de vernedering voorstellen? En wat moet je dan doen? In zijn tijd had Jozef twee opties: hij kon Maria voor de rechter slepen of haar een persoonlijke brief schrijven waarin hij hun scheiding aankondigt. Jozef staat voor de moeilijkste en heftigste keuze van zijn leven. Zijn hart spreekt als hij denkt: ik ga Maria wegsturen. Met een zo’n vrouw wil ik niet verder! Daar gaat je trots, je eer.

Jozef wordt vader van niet zijn eigen kind. Daar zijn tal van variaties op te verzinnen: je denkt een goede zakelijke afspraak gemaakt te hebben, maar onder je neus gaat een ander er met de klus vandoor. Je blijft met lege handen achter. Of je hebt goed werk geleverd, maar je collega strijkt de eer op en jij dus niet. Je bent jarenlang een trouwe vriend geweest, juist ook toen het moeilijke tijden waren, maar nu heb jij hem nodig, en is hij er niet. Met sporten verliezen jullie op het laatste moment, en jij wordt boos aangekeken terwijl je teamgenoot de fout inleidde. Of verzin zelf een situatie die past in jouw leven waarbij dit geldt: je krijgt iets waar je zelf niet om hebt gevraagd. Er gebeurt iets met je wat je niet verdient. Dat is wat hier gebeurt. Jozef was een goede vent, en nu gebeurt dit!

Jozef! Kom op voor jezelf. Laat je recht gelden. Laat niet over je heen walsen. Betaal Maria terug, verlaat haar!

Er gebeurt iets onverwachts. Want als het puntje bij paaltje komt staat Jozef niet in de rechtszaal tegenover Maria, maar staat hij in donkere stal met een enkel lichtje Jezus in slaap te wiegen. Hij is gebleven bij Maria. Zachtjes neuriet hij een liedje. Als John Lennon 2000 jaar geleden had geleefd, dan had Jozef dit liedje zachtjes gezongen voor Jezus.

Verkijk je niet op Jozef
Jozef kiest er dus voor om bij Maria te blijven en zijn niet-eigen zoon te accepteren. Hoe is dat zo gekomen? Jozef krijgt een merkwaardige droom. En in die droom zegt een engel, een boodschapper van God, tegen Jozef: ‘Wees niet bang, blijf maar bij Maria, want ze is jou niet ontrouw geweest. Het kind dat zij verwacht, is van de Heilige Geest. Geef hem de naam Jezus.’

.. En dan wordt je wakker. Hoe? Nachtmerrie? Want dat moet het toch voor Jozef zijn geweest niet waar? Jozef was een gelovige man en hij had de route voor hem en Maria netjes uitgestippeld. Dat was in duigen gevallen en zelfs nu had hij iets bedacht: in het geheim zouden hij en Maria uit elkaar gaan. Zodat vooral Maria niet publiekelijk ten schande zou worden gemaakt. Maar nu vraagt God aan Jozef om een andere route te kiezen: blijf bij Maria.

Jozef is door dit kerstverhaal de geschiedenis ingegaan als ‘de man van..’. Jozef, de man van Maria. Dat zei je niet in die tijd van een man. Ja, Maria ‘de vrouw van’ had nog gekund. Maar Jozef, ‘de man van’, dat is vernederend en ook nog eens als ‘niet de vader van .. Jezus’.

Het is past er dus wel bij dat naar mate Maria aan meer respect wint door de eeuwen heen, hoe meer Jozef op de achtergrond raakt. Sommige kunst van de afgelopen 20 eeuwen is een goede weerspiegeling hiervan:

Oftewel: Jozef, de man van .. en niet eens de vader van, krijgt een plek op de achtergrond, of helemaal niet. Of neem die laatste foto:  Jozef geeft het kind terug aan Maria nadat hij het verschoond heeft. Ook Jezus moest af en toe een schone luier, en dat was in de beleving van de middeleeuwer de taak voor Jozef. Zoals een middeleeuws kerstliedje zingt: ‘Jozef werkt de hele nacht en wast de luiers in de gracht.’ Boven alles moest duidelijk zijn dat de rol van Jozef er één is ten dienste (ondergeschikt) van Maria en het kind. Is dat alles wat er over is van Jozef 2000 jaar later?

Ik las pasgeleden de uitspraak: ‘Op Jozef moet je je niet verkijken’. Ik denk dat daar een kern van waarheid in zit. In de kunst staat hij behoorlijk op de achtergrond, alle credits gaan naar Maria, net als alle religieuze liederen: die gaan over Maria. Jozef lijkt vergeten. Maar .. Jozef is ongelooflijk trouw. Aan Maria, ook al draagt zij een kind dat niet van Jozef is. Jozef gehoorzaamt aan de aan hoog gegrepen opdracht van de engel van God: ‘neem Maria bij je’. Zelfs de naam voor het kind mocht Jozef niet zelf uitzoeken, maar was al bedacht: Jezus. Jozef maakt zelfopofferende keuzes. Zijn keuze om Maria stilletjes weg te sturen, zodat zij niet openbaar gestraft zou hoeven te worden. Zijn keuze om toch bij haar te blijven. Zijn keuze om later te vluchten naar Egypte voor de veiligheid van Maria en Jezus. Jozef krijgt meerdere keren een opdracht van God die ingaat tegen zijn eigen plannen. Door niet weg te lopen van de verantwoordelijkheid die hem gegeven was, toont Jozef zich een man die initiatief neemt en standvastig is. Daarin toont hij moed, trouw en vooral ook nederigheid.

Waren er maar veel van zulke mensen: vaders, moeders, vrienden en collega’s. Mensen die opstaan ook al is er hun iets aangedaan, hebben ze iets gekregen wat ze niet verdienden, en die toch tegen alle verwachtingen in, tegengesteld reageren. Die zichzelf opzij zetten. Die moed en nederigheid tonen. Dat zou onze wereld, onze aarde, dat zou de last die je soms met je mee draagt, een stuk lichter maken.
Toen de engel in een droom tot Jozef kwam en deze dingen vroeg, hield de hemel haar adem in. Wat zou hij gaan doen? En wat zou jij doen?

3. ‘Voorbij het grensgebied’: God met ons
In dit gedicht neemt Jozef zich voor om voorbij het grensgebied te gaan, samen met Maria. Voor veel mensen is het kerstverhaal ook een verhaal dat over de grens gaat. Het verhaal over Jozef is tot nu toe redelijk te volgen denk ik, maar op één punt ging het misschien al over de grens van je bevattingsvermogen of wereldbeeld. Jozef laat zich leiden door een droom waarin een boodschapper van God tot hem spreekt.  En om de boel maar meteen op scherp te zetten: het wordt nog gekker in dit kerstverhaal. Want de engel vertelt niet alleen aan Jozef wat hij moet doen, hij geeft wat ‘tekst en uitleg’ bij deze baby die Maria verwacht. En dat is dit:

a)      Deze baby zal zijn volk redden, hij zorgt ervoor dat al hun zonden vergeven worden.
b)      Zijn geboorte is 600 jaar geleden voorspeld als een idee van God. Hij zou de zoon zijn van een jonge vrouw en zal ‘Immanuel’ genoemd worden. Dat betekent: God bij ons.

Dus je beweert dat dit familiedrama tussen Jozef en Maria onderdeel is van een groter plan van God? En de baby Jezus gaat een compleet volk redden? En op één of andere manier is in die baby God bij ons? Dat is wel wat Jozef aannam. Want hij werd wakker, en voert de instructies netjes uit. Het betekent volgens mij niet dat Jozef alles begreep en dat hij er niet een beetje van in de war was. Maar het was wel waar alle mensen in die tijd op zaten te wachten. Op ingrijpen van hogerhand. Op een licht in de duistere omstandigheden. Ze wachtten iemand (ze reserveerden de titel ‘Messias’ voor hem) die de boel zou komen rechtzetten. Ook Jozef.

Maar wij weten toch dat zulke dingen niet gebeuren? Al 200 jaar weten wij dat het wereldbeeld van die duizenden jaren ervoor niet klopt. Wat primitief! Wij weten en onderzoeken en bewijzen dat de werkelijkheid er één is van een gesloten systeem. Wat hier gebeurt om ons heen en met ons dat is allemaal keurig te verklaren vanuit de wetenschap. Herken je de gedachtegang? Je zou kunnen zeggen: sinds de 18e eeuw hangt er tussen de idee van een God en de wereld/werkelijkheid een dikke/grote plaat in het denken. Die twee (als de kant van God al bestaat) zijn gescheiden. En alles wat anders doet lijken, heeft ergens wel een verklaring. Dat is hoe er vaak wordt gedacht.

Maar het verhaal van Jozef gaat door die plaat, door die grens heen. Want Jozef droomt en ontvangt via een engel een boodschap van God. Die droom gaat door de plaat heen. Ik denk dat de droom staat voor de verbinding tussen het zichtbare en het onzichtbare. Eerder, weten we uit andere verhalen, had Maria ook al bezoek gehad van zo’n engel. Dat engelen verschijnen aan gewone mensen, betekent in de bijbel: de dingen die op aarde gebeuren, worden ‘daarboven’ gezien en besproken. En wat daarover wordt gezegd en gedacht en besloten, dat komt naar beneden. Er is dus zoiets als een verbinding. En raakt dat ergens niet een snaar bij je? De gedachte: ‘als het waar zou dat er een verbinding mogelijk is met boven, dan is dat toch wel mooi!’ Dat er toch wél zoiets is, ergens, een regiecentrum, dat ergens iemand onder de indruk is van jouw vragen, jouw problemen, en dat je er iets voor terugkrijgt: hulp, kracht, hoop. Dat zegt deze droom van Jozef. Hij kreeg hulp van boven nadat hij net één van de meest ingewikkelde en moeilijkste mededeling in z’n leven had gehad over Maria’s zwangerschap. Kerst is een gek feest. Want in die droom deelt God aan Jozef iets mee dat nog verder gaat dan een droom en dat nog radicaler is dan een engel die op bezoek komt. God is zelf onder de plaat geweest!

Hoe moet je dat nu illustreren? Ik vond een voorbeeld in een recente gebeurtenis in België. Daar is recent koningin Fabiola overleden en dit werd er getwitterd over haar begrafenis:

Met Kerst wordt het nog net even gekker: God die onder de plaat komt is de consequente rode draad in de Bijbel, het verhaal van God met deze wereld. En met Kerst begint dat in die kleine baby Jezus. Hij wordt in de Bijbel als de Zoon van God de Vader afgeschilderd. Hij had een troon in de hemel, maar als ‘godenzoon’ begint hij zoals ieder mens begint: als kind. Hij heeft geen troon, maar een wieg. En net als Fabiola is dat geen super-deluxe wieg, maar het is voerbak. Op de grond. Nederiger kan haast niet. God is onder de plaat afgedaald in het leven van Jezus. Vandaar dat hij naast Jezus ook de naam ‘Immanuel’ draagt: God is bij ons.

Kerst is een gek feest. Het draait om de keuze van God om de moeite te nemen om als mens onder de plaat te komen. Niet om er een kijkje te nemen, maar zoals Jozef in de droom kreeg te horen: Hij komt iets brengen: redding, vergeving (daarover zo meer).  Wat moet je doen om te ervaren dat er meer is, dat er een verbinding is tussen de aarde en ‘boven’? Wat als je net als Jozef wel wat hulp kunt gebruiken? Bij jouw vragen, jouw problemen. Als er nieuwe kracht en hoop nodig is. Je kunt niet dromen op commando. Je kunt ook niet een ladder beklimmen naar boven.
Als je zoekt naar de verbinding tussen het hier en boven, als je een krachtbron wilt aanboren buiten jezelf, zorg dan dat je alles te weten komt over Jezus wat er over hem maar te weten is. Hij is het enige echte verbindingsstuk tussen hemel en aarde, tussen God en ons. Hij is Immanuel, God is bij ons. En in die naam zit nog een extra belofte: God zoekt jou op. God is bij ons wil zoveel zeggen als: ik sta je bij, ik zal je beschermen, ik laat je niet alleen. God kwam onder de plaat om bij je te zijn.
Jezus kwam onder de plaat om in alle duisternis een licht op te steken, zijn licht van liefde en aandacht, medeleven en rechtmaken wat krom is. Het kind in de voerbak maakt een hoop los, zijn komst geeft nieuwe kracht, nieuwe hoop. Hij is Immanuel: God is bij ons, God is bij jou. Kerst is een té gek feest!

Nederigheid en geloof: bevrijd van jezelf
‘I’ll be there, just call my name’. Alsof het lied hierboven geschreven is voor Kerst. Net hebben we gekeken naar die ‘bijnaam’ van Jezus, nl. Immanuel: God is bij ons. Wat betekent Jezus’ naam eigenlijk zelf? Letterlijk: God redt, God bevrijdt.

Deze week was er een opmerkelijk fragment op het journaal te zien. Weet één van jullie wie genomineerd is voor de moedigste mens van 2014? Het is deze man met een ontnuchterende kerstboodschap.  Iemand vroeg zich op social media af na het zien van deze video of paus Franciscus soms levensmoe is, want dit zet in bepaalde kringen kwaad bloed. In elk geval zien we hier iemand met hele duidelijk ideeën over waarvan de leiders in Rome (curie) bevrijdt zouden moeten worden. Tijdens de volledige toespraak noemt hij maar liefst vijftien zonden waaraan het bestuursapparaaat van het Vaticaan zich schuldig maakt. In de aanloop naar Kerst is het een goed moment volgens Franciscus om hier eens goed naar te kijken en God om vergeving te vragen. En opmerkelijk wat de Paus hierbij noemt: ‘vergeving vragen van de God die is geboren in armoede in een stal in Bethlehem om ons de kracht van nederigheid te leren.‘

Volgens mij komen nu aan het einde de dingen bij elkaar:

• Ontnuchterende kerstboodschap van Franciscus gehoord. Die kerstboodschap voor ons is dat God niet onder de plaat komt om ons te complimenteren dat we de zaakjes allemaal goed voor elkaar hebben. Nee, Jezus komt op als bevrijder/redder op basis van een goddelijke analyse dat deze wereld dat hard nodig heeft. Je zou de lijst van vijftien zonden kunnen zien als een basisanalyse. Heel eerlijk gezegd denk ik dat de lijst niet alleen geldt voor de curie in Rome, en dat hij wellicht nog kan worden uitgebreid.  Twee dagen na kerst schrijf Bas Heijne een goede column hierover in het NRC: “Want er zijn niet veel bedrijven, politieke partijen, organisaties en instituties waar het anders toegaat. Wat voor de curie geldt, gaat ook op voor de gemiddelde kantoortuin. Slangenkuil, zonnekoning, eilandjescultuur, haantjesgedrag, een klimaat van wantrouwen – ieder rapport over een verziekte organisatie komt op hetzelfde neer.”
• Daar tegenover stelt de Paus de kracht van nederigheid. Dat heeft hij niet zelf verzonnen. We hebben lang naar Jozef gekeken; hij is nederig, hij offert zichzelf op in dienst van Maria, in dienst van Jezus, de zoon van zijn vrouw. En Jezus liet het ultiem zien, hij is Gods zoon die ervoor koos om met de wieg op de grond te staan, te beginnen met de ‘voeten in de modder’. Hij kwam bij ons heel gewoon. De kracht van nederigheid.
• Jezus kwam als bevrijder. Wat betekent dat? Ik denk dit: Kerst is geloven dat je bevrijd bent van jezelf, en dat je kunt leven vanuit nederigheid. Nederig zijn betekent niet: weinig zelfvertrouwen hebben, en natuurlijk ook niet: te veel zelfvertrouwen hebben. Het betekent: kijken met eerlijke ogen naar jezelf en naar de rest van de wereld, maar dan in het licht van de komst van Jezus, dat alles anders maakt. Het betekent niet hoger of lager aan mezelf denken, maar minder aan mezelf. Jezus bevrijdt je van de gewoonte om iedere ervaring, elk gesprek met jezelf te verbinden. Het is de vrijheid om niet altijd aan jezelf te hoeven denken. Het betekent heerlijke rust.  Je ego is niet langer opgeblazen, maar het is opgevuld. Kerst brengt je terug naar God. Het draait niet meer om jezelf, je eigen lasten, je eigen hoge verwachtingen vanzelf of anderen, maar het gaat om hem. Jezus ging in zijn leven van stal naar kruis. Hij zei: ik draag de last, ik offer mezelf op. Dat is het goede nieuws van Kerst: je bent bevrijd van jezelf om God ervoor terug te krijgen! Dat brengt licht in ons leven, dat maakt het lichter, dat maakt het te dragen. Hij is met ons, hij is Immanuel.

Tot slot
In recent psychologisch onderzoek komt ‘nederigheid’ sterk naar voren als deugd. Nederigheid is geen teken van zwakte. Nederige mensen zijn net als Jozef geen zwakke, zielige figuren. Het zijn mensen uit één stuk. Het zijn juist standvastige mensen die bestand zijn tegen de stormen in het leven.

‘Het echte geluk (het grootste geschenk) is voor mensen die weten dat ze God nodig hebben. Het echte geluk is voor mensen die (net als Jozef) doen wat God wil, en die dat het allerbelangrijkste vinden. Want God zal hun moeite belonen.’

Ik wens je een gelukkige Kerst!